Dzieje turystyki w Tatrach

ciekawe

atrakcje

bukowina

poronin

karpacz

Liczniejsze przyjazdy na Podhale zaczęły się dopiero około 1845r. Morskie Oko i Dolina Kościeliska pozostawały nadal głównymi celami wypraw większości polskich turystów tatrzańskich. W związku z przekształceniem się Zakopanego w miejscowość letniskową, coraz bardziej popularne stawały się bliższe wycieczki czy przechadzki z Zakopanego do położonych w jego sąsiedztwie dolin reglowych (od Doliny Olczyskiej po Dolinę Małej Łąki) i na Gubałówkę, także na Giewont i Czerwone Wierchy, rzadziej na Krzyżne, Świnicę, Bystrą, Wołowiec. Polscy turyści podejmowali coraz częściej wycieczki w Tatry Węgierskie (jak wówczas nazywano Tatry Słowackie). Odbywano je z Zakopanego pieszo wprost przez góry (głównie przez Tomanową Przełęcz, Goryczkową Przełęcz nad Zakosy i Gładką Przełęcz), albo furkami góralskimi przez Bukowinę i Jurgów.

Coraz większa część polskich turystów wyruszała w Tatry z Zakopanego, tam również angażując przewodników góralskich, jeszcze nie zorganizowanych i nie egzaminowanych, ale już coraz szerzej znanych z drukowanych relacji turystów.

W Zakopanem mieszkał jeden z najczynniejszych wówczas turystów i taterników, ks. Józef Stolarczyk, proboszcz zakopiański, który przez wiele lat dla turystów i letników stanowił w Zakopanem rodzaj jakby biura informacyjnego o wszelkich sprawach lokalnych (jak wynajem mieszkań lub przewodników) i tatrzańskich.

W tym okresie rozwinęło się ogromnie polskie piśmiennictwo tatrzańskie, ukazywały się artykuły i książki zarówno o charakterze naukowym jak i turystycznym czy krajoznawczym. Przyczyniło się ono do dalszego rozwoju ruchu turystycznego w Tatrach. W 1858r. ukazała się pierwsza anonimowa książka, mająca wyraźny charakter przewodnika (choć nietypowego w układzie i stylu) Marii Steczkowskiej „Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin”. W 1860r. Eugeniusz Janota, jeden z najlepszych w owym okresie znawców Tatr i ich badacz, opublikował pierwszy przewodnik pt. „Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin”. Trzecią ze wspomnianych książek, a drugim formalnym przewodnikiem był „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic” Walerego Eliasza z 1870r.

Niezorganizowany, spontaniczny pęd społeczeństwa polskiego ku Tatrom, już teraz prawie wyłącznie poprzez Zakopane, doprowadził do powstania w 1873r. Towarzystwa Tatrzańskiego, pierwszego na ziemiach polskich i w krajach słowiańskich stowarzyszenia turystycznego.

Jego celem było uprzystępnienie gór poprzez budowę ścieżek i schronisk, organizację ruchu turystycznego i przewodnictwa, działalność wydawnicza i propagandowa, popieranie badań naukowych w górach i upowszechnianie wiadomości z tej dziedziny, ochrona przyrody górskiej (początkowo chodziło o kozicę i świstaka, potem o całą przyrodę żywą i nieożywioną) i pomoc gospodarczą dla ludności terenów górskich. Stanowiło to dla dalszych losów turystyki tatrzańskiej i dla samego Zakopanego wydarzenie o znaczeniu przełomowym.

Realizując te cele od roku 1874 rozpoczęto budowę m.in. ścieżek turystycznych. Z czasem zaistniała potrzeba umieszczania na ścieżkach dodatkowych znaków orientacyjnych – głównie malowanych farbą. Pierwszy polski szlak za pomocą drogowskazów wyznakował Leopold Wajgel już w 1880r. (Krasny Łuh – Howerla). Począwszy od 1887, gdy Walery Eljasz wyznaczył szlak do Morskiego Oka rozpoczęto udostępnianie tatrzańskich dolin, aż po śmiałe szlaki graniowe, takie jak np. Orla Perć.

Z początku szlaki turystyczne malowano cynobrem (czerwony minerał – siarczek rtęci (HgS)). Było to podyktowane bardzo dużą trwałością tak powstałych znaków. Miały one postać pojedynczego czerwonego paska. Później dla lepszej widoczności znaku zaczęto dodawać drugi pasek biały, co jednak upowszechniło się dopiero po 1914r. Pierwszą szczegółową instrukcję znakowania szlaków zaproponował w roku 1924 Feliks Rapf. W niej już znalazł się znak szlaku pieszego znany w Polsce dzisiaj – dwa białe paski z kolorowym w środku (5 kolorów do wyboru).

Pragnąc rozwinąć polską turystykę tatrzańską, Towarzystwo musiało skupić się na najbardziej atrakcyjnym dla społeczeństwa obszarze, jakim były Tatry oraz stworzyć odpowiednią bazę w Zakopanem (biura turystyczne, organizacja przewodnictwa i zbiorowych wycieczek, itd.).

Dzięki działaniom Towarzystwa Tatrzańskiego wzrósł rozwój w regionie tatrzańskim. Tatry stały się głównym obszarem ziem polskich, a Zakopane główną miejscowością turystyczno-uzdrowiskową.

W czasie pierwszego czterdziestolecia działalności Towarzystwa Tatrzańskiego, roczna frekwencja przyjeżdżających do Zakopanego wzrosła od kilkuset osób do ponad 10tys.

Wraz z wybuchem w 1914r. pierwszej wojny światowej ruch turystyczny prawie zamarł. Okres międzywojenny stanowi następny etap rozwojowy, który doprowadził do ostatecznego przekształcenia się Zakopanego, z miejscowości wybitnie uzdrowiskowej i letniskowej, w rozwiniętą stację sportów zimowych. Zaburzony został dotychczasowy rozkład przyjazdów turystów i kuracjuszy w okresie całego roku (z kulminacja w lecie) poprzez pojawienie się dwóch sezonów o wyraźniej koncentracji ruchu turystycznego: sezon letni (1.VI-30.IX) i zimowy (1.XII-31.III). Zakopane stało się główną miejscowością turystyczną Polski, przyjmującą największą liczbę turystów. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej przyjazdy do Zakopanego nie przybierały większych rozmiarów, a ich wielkość nie odbiegała od poziomu przedwojennego.

W 1920r. Towarzystwo Tatrzańskie przekształciło się w organizację o zasięgu ogólnopolskim i przyjęło nazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT) i od tego też roku notuje się wyraźne ożywienie, na który przypadają pierwsze poważniejsze inwestycje i zawody narciarskie. W latach 1921-1925 Warszawski Oddział PTT wystawił schronisko „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej.

Istotnym momentem w rozwoju turystyki tatrzańskiej było zawarcie w 1925r. konwencji turystycznej między Polską a Czechosłowacją. Uprawniała ona członków Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Związku Narciarskiego oraz odpowiednich organizacji czechosłowackich do przekraczania granicy każdym szlakiem turystycznym na obszarze tzw. „pasów turystycznych”, z których jeden stanowiły Tatry. Konwencja ta została zawieszona w 1938r.

Poprawił się również dojazd do Zakopanego. W 1926r. nastąpiła inauguracja komunikacji autobusowej na Podhalu: uruchomiono połączenia dalekobieżne Kraków – Zakopane oraz Zakopane – Tatrzańska Łomnica, a także 5 linii lokalnych. W latach trzydziestych czynna była również linia autobusowa Zakopane – Smokowiec. Wzrasta liczba połączeń lokalnych, zwiększa się również częstotliwość kursów autobusowych. W zakresie komunikacji kolejowej Zakopane posiada bezpośrednie połączenie ze wszystkimi głównymi miastami Polski. W 1933r. wprowadzono do eksploatacji luksusowy pojazd szynowy tzw. „autobus szynowy” – „Lux – Torpeda”, pokonujący trasę Kraków – Zakopane w 2,5godziny. W sezonie letnim i zimowym uruchamiano specjalne pociągi dla narciarzy i turystów, m.in. z Krakowa i Katowic. Wyjazd następował w sobotę wczesnym południem, powrót w niedzielę wieczorem.

W latach trzydziestych udział PTT w zagospodarowaniu turystycznym Tatr przejawiał się przede wszystkim w budowie, rozbudowie i modernizacji schronisk oraz rozbudowie sieci szlaków turystycznych. Uruchomiono w Tatrach schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, na Hali Pysznej. Ponadto PTT utrzymywało schroniska w Morskim Oku i Roztoce. W 1933r. Towarzystwo dysponowało w Tatrach łącznie 6 schroniskami zagospodarowanymi, w których znajdowało się 509 miejsc noclegowych. W latach 1936-1937 uruchomiło dodatkowe „stacje noclegowe” w Bukowinie Tatrzańskiej, Huciskach, Kirach i Łysej Polanie.

Towarzystwo prowadziło również aktywną działalność w dziedzinie wyznaczania, znakowania i zagospodarowywania szlaków turystycznych (letnich i zimowych) w Tatrach. W samym tylko 1935r. oznakowano w rejonie tatrzańskim 17,5km. nowych szlaków, a odnowiono 113km. Pod koniec okresu międzywojennego sieć tych szlaków prowadziła do wszystkich dolin i na ważniejsze szczyty.

W latach 1935-1936 – wśród ostrych sprzeciwów miłośników Tatr – Polski Związek Narciarski wybudował w ciągu 7 miesięcy, dwuodcinkową i dwuciągową kolej linową na Kasprowy Wierch, ze stacją pośrednią na Myślenickich Turniach oraz w 1937r. szlak prowadzącą z Morskiego Oka na Szpiglasową Przełęcz, pogardliwie nazwany „Ceprostradą”.

W latach trzydziestych do Zakopanego przeciętnie przybywało około 100 tys. osób rocznie, a pod koniec tego okresu – 150 tys. Część turystów – obok pobytu w samym mieście – udawało się również w Tatry. W 1935r. np. w schroniskach tatrzańskich notowano około 43 tys. osób, zaś w każdą letnią niedzielę nad Morskim Okiem rejestrowano 4 tys. osób.

W roku 1939 zarejestrowanych w Tatrach było łącznie 22 obiekty noclegowe (schroniska i stacje noclegowe, m.in. schronisko na Polanie Chochołowskiej i schronisko na Kalatówkach), w których znajdowało się 1251 miejsc nadających się do całorocznej eksploatacji. Największą liczbą obiektów dysponowało PTT (8) i Polski Związek Narciarski (4). Spośród pozostałych, 6 schronisk znajdowało się w rękach prywatnych.

Szeroki profil usług dla turystów oferowały działające w Zakopanem biura i agencje turystyczne, m.in. Biuro Turystyczne PTT, Biuro Turystyczne Ligi Popierania Turystyki, biuro podróży „Orbis”, Biuro „Wagons–Lits–Cook”, prywatne biuro podróży T. Siemianowskiego. W 1939r. działała też ekspozytura Centralnego Biura Wczasów oraz kwaterunkowe biuro informacyjne (dworzec kolejowy).

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Zakopane szybko wznowiło swoją funkcję turystyczną. Przyczyniła się do tego m.in. akcja wczasów pracowniczych a także bardzo ożywiony, zorganizowany turystyczny ruch młodzieżowy. W jedną z letnich niedziel w 1946r. zanotowano w rejonie Morskiego Oka ok. 15 – 18 tys. turystów.

Główną uwagę PTT skierowało na odbudowę zniszczonych schronisk tatrzańskich i rekonstrukcję sieci szlaków turystycznych. Odbudowano spalone w 1945r. schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (1947r.), przeprowadzono remont schronisk w Morskim Oku, Roztoce i Hali Gąsienicowej. W 1947r. przejęto i urządzono schronisko na Hali Kondratowej, prowizoryczne schronisko na Hali Goryczkowej, urządzono stacje turystyczne na Łysej Polanie i w Kirach. Sekcja narciarska poczyniła w tym czasie przygotowania do budowy swojego schroniska, którego lokalizacje przeniesiono z Hali Pysznej na Halę Ornak (oddanie do użytku w 1949r.). W 1946r. Oddział PTT w Zakopanem dokonał odnowienia znakowania szlaków turystycznych w rejonie Morskiego Oka i Hali Gąsienicowej. W latach następnych prace te były kontynuowane w innych partiach Tatr.

Większość prac była subwencjonowana przez władze państwowe, częściowo finansował je też Zarząd Główny PTT i Oddział Krakowski. Od momentu zjednoczenia w 1950r. Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, akcje remontów i budowy schronisk przejęło Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. W latach 1950-1952 rozbudowano „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej, w 1953r. oddano do użytku nowe schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich oraz na Polanie Chochołowskiej. Główny napływ turystów odbywał się w lecie, niemniej z roku na rok coraz bardziej przybierały na sile przyjazdy w sezonie zimowym. Do rozwoju turystyki zimowej przyczyniały się także różne imprezy sportowe organizowane przez Sekcję Narciarską PTT: w 1946 roku Narciarskie Mistrzostwa Polski oraz pierwszy Memoriał Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny, a w roku 1948 pierwsze powojenne zawody narciarskie o zasięgu międzynarodowym – o „Puchar Tatr”.

Z biegiem czasu zaspokajanie potrzeb współczesnej turystyki masowej weszło w ostrą kolizję z założeniami Tatrzańskiego Parku Narodowego (założonego w 1954r.) w zakresie ochrony przyrody. Coraz wyraźniej zarysowało się niebezpieczeństwo przekroczenia ograniczonej chłonności turystycznej Tatr i związanych z tym konsekwencji w ich środowisku naturalnym.

Pomimo ogólnego niedostatku w dziedzinie zagospodarowania turystycznego, napływ turystów do Zakopanego przybierał stale na sile. W 1955 roku osiągnął on 630 tys. osób, a więc ponad dziesięciokrotnie więcej aniżeli w roku 1938, kiedy zanotowano najwyższy poziom w okresie międzywojennym. W połowie lat pięćdziesiątych stanowiło to ponad 10% całego ruchu krajowego. W latach sześćdziesiątych liczba turystów zwiększyła się prawie dwukrotne, przekraczając w 1962 roku prawie milion osób. Był to ruch silnie zróżnicowany tak pod względem składu socjalnego jak i motywów wyjazdów, długości pobytu, rozmieszczenia w ciągu roku oraz odległości od miejsca zamieszkania turystów. Ponad połowę (55,6%) stanowił ruch zorganizowany. W ruchu krajowym ogółem, najsilniej reprezentowane były: Warszawa, Kraków i województwo katowickie. Znaczne różnice występowały również między ruchem wycieczkowym a turystyką pobytową w rozkładzie rocznym. Z reguły wycieczki wykazywały większą koncentrację sezonową aniżeli pobyty. Znacznie wzrosły również przyjazdy turystów zagranicznych. W 1956 roku zanotowano, po raz pierwszy po wojnie, zorganizowane ich grupy w Tatrach.

Wycieczki odbywały się „Szlakiem Tatrzańskim” – od Polany Chochołowskiej do Morskiego Oka i Zakopanego (wraz ze zwiedzaniem Poronina) oraz „Szlakiem Sądecko-Tatrzańskim” – od Krynicy do Tatr z kilkudniowym pobytem w Zakopanem. Od 1963 roku  liczba przyjezdnych wzrosła niemal dwukrotnie (91%), przekraczając dwa miliony osób. Szczególna dynamika – wzrost ponad pięciokrotny – cechowała turystykę zagraniczną. Jej udział w ogólnej liczbie turystów osiągnął 8%. Ten gwałtowny rozwój dotyczył w większym stopniu ruchu wycieczkowego aniżeli turystyki pobytowej, o czym najlepiej świadczy nieproporcjonalny w stosunku do liczby turystów wzrost liczby udzielonych noclegów (15%). Obserwowane już wówczas pewne przeobrażenia strukturalne w turystyce na korzyść przyjazdów jedno- lub kilkudniowych, miały związek również m.in. z nasilającą się stopniowo zmotoryzowaną turystyką weekendową. W latach siedemdziesiątych liczba przyjazdów w Tatry przekroczyła trzy miliony osób, przeciętnie ponad połowę stanowili turyści w ruchu zorganizowanym. Największy ruch turystyczny przypada na połowę lat osiemdziesiątych, który wynosił około 3,5-4 mln. osób rocznie. Zmiany polityczne i ekonomiczne w Polsce oraz większe możliwości wyjazdów zagranicznych, spowodowały na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych  wyraźne zmniejszenie przyjazdów turystów w Tatry. Od 1992r. notuje się powolny wzrost ruchu o 5-10% rocznie, a liczba turystów odwiedzających Tatry zbliża się ponownie do 3 milionów osób.

Przyjazdy do Zakopanego trwają nieprzerwanie w ciągu całego roku. Istnieje jednak duża nierównomierność ich rozłożenia w czasie. Poza zróżnicowaniem sezonowym wyraźne zmiany w nasileniu ruchu turystycznego występują w cyklu tygodniowym, a to w związku z turystyką weekendową. Oprócz szeregu stałych imprez sportowych, krajowych i międzynarodowych, które wymownie świadczą o ugruntowaniu pozycji Zakopanego jako wysokiej skali ośrodka sportów zimowych, coraz bardziej utrwala się też jego rola jako ośrodka kulturalnego. Poprzez stałe ekspozycje czy też okolicznościowe imprezy, podtrzymuje się również tradycje związane z wybitnymi twórcami kultury tatrzańskiej.